1. เหล็กปากม้า
- ประเภทของเหล็กปาก
- วัสดุที่ใช้ทำเหล็กปาก
- เหล็กหวาน คือ อะไร
- การดูแลและทำความสะอาดเหล็กปาก

2. การทำความสะอาดม้าและอาบน้ำม้า
- ความสำคัญในการทำความสะอาดม้า
- อุปกรณ์ที่ใช้ในการทำความสะอาดม้า
- ขั้นตอนการทำความสะอาดม้า
- วิธีการอาบน้ำม้า

1 เหล็กปากม้า

ประเภทของเหล็กปากม้า (Types of Horse Bits)

ผู้ผลิตเหล็กปากม้าแต่ละรายพยายามสร้างจุดขายของตนเองโดยคิดค้นเหล็กปากให้มีลักษณะเฉพาะไม่เหมือนใคร และตั้งชื่อเรียกเหล็กปากนั้นๆ ขึ้นใหม่ ทำให้ปัจจุบันประเภทของเหล็กปากม้าเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆ จนมีมากกว่า 1000 ชนิดแล้วทำให้ผู้ใช้หรือผู้ซื้อมีความลำบากในการตัดสินใจเลือกซื้อและเลือก
ใช้เหล็กปากมากขึ้นเช่นกัน  ผุ้เขียนจึงได้จัดประเภทของเหล็กปาก แบ่งตามการใช้งาน และเพื่อช่วยให้ผู้ซื้อสามารถเลือกเหล็กปากที่เหมาะกับม้าและแนวการขี่
ของผู้ขี่มากที่สุด ในที่นี้ผมจะขอแบ่งประเภทเหล็กปากม้า เป็น 6 ประเภทพื้นฐานใหญ่ๆดังนี้ครับ

1 เหล็กปากอ่อนหรือ Snaffle Bit เป็นเหล็กปากพื้นฐานที่ใช้กันอย่างแพร่หลาย มีข้อต่อตรงกลางในส่วนของปากคาบ (mouth piece) ทำให้มีการอ่อนตัวได้ ช่วยทำให้ผู้ขี่สามารถบังคับม้าได้โดยไม่ทำให้ม้าเจ็บหรือรุนแรงเหมือนกับเหล็กปากประเภทอื่นๆ  แรงที่เกิดขึ้นในการบังคับม้า เป็นแรงตรงไม่มีการผ่อนแรงใดๆ เช่น ถ้าเราดึงสายบังเหียนโดยออกแรง 10 หน่วย แรงที่กระทำต่อม้าก็จะเท่ากับ 10 หน่วย จึงเหมาะกับลูกม้า ม้าที่ไม่เคยใส่เหล็กปาก ผู้ขี่ใหม่ และการฝึกม้าเบื้องต้น เป็นต้น  เหล็กปากอ่อนนี้ยังสามารถ แบ่งย่อยๆ ออกได้เป็น 4 ชนิด ดังนี้


1.1  Loose Ring Snaffle หรือ เหล็กปากห่วงหมุน ได้ชื่อตามส่วนเหล็กแก้มที่สามารถเคลื่อนที่เป็นวงกลมได้อย่างอิสระ ทำให้เหล็กปากวางตัวในปากม้าได้อย่างเป็น
ธรรมชาติและม้าสามารถตอบรับรู้คำสั่งได้ดีกว่าเหล็กปากอ่อนชนิดอื่นๆ เหมาะกับม้าที่ไม่เคยใส่เหล็กปากมาก่อน  ลูกม้า ผู้ขี่ใหม่ และ การใช้บังคับม้าทั่วไป เป็นต้น

 

1.2 Egg butt Snaffle หรือเหล็กปากรูปไข่  เป็นเหล็กปากอ่อนที่มีความนุ่มนวลต่อม้ามากที่สุด เพราะว่าจะมีส่วนปลายทั้ง2ด้านของเหล็กปากคาบเป็นรูปไข่ ซึ่งช่วยป้องกันไม่ให้เหล็กปาก บีบรัดหรือบาดมุมปากม้าได้ จึงเหมาะสำหรับลูกม้ามากที่สุด

 

1.3 D-ring Snaffle หรือ เหล็กปากตัว D  ได้ชื่อตามรูปร่างของส่วนเหล็กแก้ม (Cheekpiece) ที่เป็นรูปตัว D ส่วนแก้มที่เป็นรูปตัวD นี้เองที่ช่วยในเรื่องการเลี้ยว เหมาะกับผู้ขี่ที่ฝึกบังคับม้าให้เลี้ยว

 
1.4 Full-Cheek Snaffle หรือ เหล็กปากก้านยาว ลักษณะเด่นคือก้านที่ยาวยื่นออกมาจากส่วนเหล็กแก้ม ก้านยาวนี้ช่วยเรื่องการควบคุมทิศทางให้ม้า เช่นเดียวกับ เหล็กปากประเภท D-Ring แต่เหนือกว่าด้วยการทำหน้าที่เหมือนตัวล็อกไม่ให้เหล็กปากลื่นไปมาจึงสร้างความสมดุลให้ม้าได้อย่างดี เป็นเหล็กปากที่มีความนุ่มนวล
ไม่รุนแรงในการบังคับม้า จึงสามารถใช้ควบคุมม้าที่ฝึกใหม่ หรือลูกม้าได้ดีอีกด้วย

2 เหล็กปากแข็ง หรือ Curb Bit เป็นเหล็กปากที่รุนแรงขึ้นอีกระดับนึง เพื่อใช้ในการควบคุมม้าให้เชื่อฟังและทำคำสั่งได้มากขึ้นกว่าเหล็กปากอ่อน เหมาะกับม้าดื้อที่ไม่ค่อยเชื่อฟังคำสั่ง, ม้าที่ผึกเพิ่มใช้ในการกีฬาหรือม้าใช้งานในฟาร์ม เป็นต้น ส่วนปากคาบ (mount piece) เป็นก้านเดียวไม่มีข้อต่อ และส่วนข้างแก้มจะมีขาที่เรียกว่า Shanks ซึ่งจะช่วยในเรื่องการผ่อนแรง เช่น ถ้าเราดึงสายบังเหียนโดยออกแรงเพียง 2 หน่วย แรงที่กระทำต่อม้าอาจจะเพิ่มเป็น 10 หน่วย ผู้ที่ใช้เหล็กปากประเภทนี้จึงต้องมีความชำนาญในการขี่พอสมควร และควรใช้กับม้าที่เคยใส่เหล็กปากหรือม้าที่เคยฝึกมาแล้ว  เหล็กปากแข็งแบ่งเป็น 2 ประเภทย่อย ได้แก่

2.1 เหล็กปากแข็งเวสเทิร์น (Western Curb Bit) จะมีขา (Shanks) ที่ยาวสามารถช่วยในการผ่อนแรงและจะมีความรุนแรงในการบังคับมากขึ้นตามความยาวและขานั้นเอง เหล็กปากประเภทนี้นิยมใช้ในหมู่คาวบอย เช่น
การขี่ม้าอ้อมถัง ขี่ม้าคล้องวัว การขี่ที่มีการหยุดม้าแบบกระทันหัน การขี่ม้าแบบสไลด์  การขี่ม้าเหล่านี้ต้องอาศัยผู้ขี่และม้าที่ชำนาญเท่านั้น เพราะไม่เช่นนั้น
ม้าอาจเกิดการบาดเจ็บได้

  

2.2 เหล็กปากแข็งอังกฤษ (English Curb Bit) เป็นเหล็กปากแข็งที่มีความนุ่มนวลมากกว่าเหล็กปากแข็งเวสเทิร์น มีขา (Shanks) ที่ไม่ยาวนัก เหมาะสำหรับการฝึกม้าหลายระดับ เช่น ศิลปะการฝึกบังคับม้า (Dressage) การโชว์บังคับม้า ซึ่งเป็นการขี่ที่เน้นการเคลื่อนที่และเน้นทิศทาง ซึ่งม้าต้องทำตามคำสั่งได้อย่างแม่นยำ และี่เน้นการผึกทิศทาง โดยการสื่อสารที่นุ่มนวลกว่าเหล็กปากแข่งแบบเวสเทิร์นในการ ทำให้ม้าเข้าใจและตอบสนอง ต่อคำสั่งได้
เหล็กปากประเภทนี้ได้แก่ Weymouth ซึ่งเป็นการใช้เหล็กปากควบคู่กับโซ่ (Curb Chain) ช่วยในการสื่อสารกับม้าให้ได้ดียิ่งขึ้นอีกด้วย



3 Gag Bit หรือ เหล็กปากหลายห่วง มีรูปร่างคล้ายเหล็กปากอ่อน (Snaffle bit) แต่การใช้งานแตกต่างกัน เหล็กปากหลายห่วงนี้มีความรุนแรงมากกว่าทั้งเหล็กปากอ่อน
และเหล็กปากแข็ง เพราะมีการผ่อนแรงที่ไม่เสถียร โดยจะใช้สายบังเหียน 2หรือ 3ชุด และนิยมใช้คู่กับสายง่อง ซึ่งร้อยผ่านรูหรือห่วงขนาดเล็กที่เรียกว่า eye เหล็กปากชนิดนี้
เหมาะกับ การขี่ที่ต้องการการควบคุมที่เด็ดขาดและแม่นยำ เช่น กีฬาโปโลและการขี่ม้าข้ามสิ่งกีดขวาง เป็นต้น

4. การใช้เหล็กปากคู่ หรือ Double Bridle คือการนำเหล็กปากแข็งและปากอ่อนมาใช้ร่วมกัน การควบคุมก็จะเป็นแบบ 2 แรง ทั้งแรงตรงและแรงที่ผ่านการผ่อน เหล็กปากแข็งที่นิยมมาใช้คือ Weymouth และเหล็กปากอ่อนคือ Bradoon หรือ Bridoon และต้องใช้ร่วมกับชุดบังเหียนเฉพาะที่มีสายต่อเหล็กปาก 2 สายและสายบังเหียน 2 สาย ม้าที่ใส่เหล็กปากทั้งสองเข้าไปพร้อมกันได้นั้นต้องเป็นม้าที่มีลักษณะปากใหญ่พอ ไม่เช่นนั้นอาจทำให้ปากของม้าได้เจ็บได้ เหล็กปากคู่เหมาะสำหรับการขี่ในกีฬา
บังคับม้า Dressage และการฝึกควบคุมม้าระดับ 3 ขึ้นไป การใช้เหล็กปากในลักษณะนี้เน้นการสื่อสารกับม้าอย่างลึกซึ้งแต่ไม่รุนแรง
 

5 Pelham และ Kimblewick (Kimberwick) เป็นเหล็กปากที่ทำงานคล้ายการใช้เหล็กปากคู่ที่เป็นการใช้แรงแรงตรงและการผ่อนแรงร่วมกัน แต่ต่างกันตรงที่ เหล็กปากชนิดนี้ไม่ได้เอาเหล็กปากแข็งและอ่อนมาใช้ร่วมกัน แต่รวมเป็นเหล็กปากชิ้นเดียวเลย ชุดบังเหียนที่ใช่ร่วมจะต้องเป็นแบบเฉพาะเช่นเดียวกับการใช้เหล็กปากคู่ เหล็กปากชนิดนี้เหมาะกับลูกม้าที่ต้องการฝึกขั้นสูงและการขี่ม้าโชว์  (ห้ามใช้เหล็กปากชนิดนี้ในการแข่งขัน Dressage ที่เป็นทางการ)

Kimblewick		Pelham

6 Hackamore และ Bitless: Hackamore เป็นเหล็กปากที่ไม่มีส่วนปากคาบ (Mouthpiece) แต่เพิ่มแผงรัดจมูกเข้ามาแทน โดยแรงจะกดบริเวณแผงจมูกม้าทำให้ม้ารับรู้
ได้ถึงคำสั่ง เหมาะสำหรับการขี่ม้าคล้องสัตว์ (Rodeo Roping) การปล้ำม้า (Steer-Wrestling) และการขี่ม้าอ้อมถัง (Barrel Racing) ส่วน Bitless นั้นจะคล้ายกับ
Hackamore แต่จะไม่มีส่วนของขา (Shank) จะมีแค่ส่วนที่เป็นหนังเท่านั้น

Hackamore หรือ Mechanical Hackamore		Bitless

วัสดุที่ใช้ทำเหล็กปากม้า (Horse Bit Materials)
ปัจจุบันนี้ เหล็กปากม้าทำมาจากวัสดุหลากหลายประเภท มีให้เลือกใช้แตกต่างกันไป วัสดุที่นิยมนำมาทำเหล็กปากม้ามีดังต่อไปนี้

1. สเตนเลส (Stainless Steel) เป็นวัสดุที่นิยมนำมาทำเหล็กปากม้าแพร่หลายที่สุด เพราะแข็งแรงทนทาน อายุการใช้งานยาวนาน ดูแลรักษาง่าย และราคาไม่แพงนัก สเตนเลสไม่มีรสชาติ ใช้ได้กับม้าทุกประเภท ทุกช่วงวัย ก่อนอื่นผู้ซื้อต้องเข้าใจว่าม้าแต่ละตัวมีความชอบไม่เหมือนกัน และจะส่งผลให้การเชื่อฟังคำสั่งยากง่ายแตกต่างกัน เพราะฉะนั้นหากม้าไม่ชอบวัสดุชนิดหนึ่งนั้น ม้าก็จะดื้อไม่ยอมให้ใส่เหล็กปากนั้นๆเข้าปากของมันหรือพยายามจะผลักออกเมื่ออยู่ในปาก สเตนเลสถือว่าเป็นเหล็กชนิดแห้ง (Dry Mouth) เพราะสเตนเลสไม่มีรสชาติ ไม่ช่วยในการกระตุ้นให้ต่อมน้ำลายม้าหลั่งน้ำลายออกมา ดังนั้น เหล็กปากประเภทนี้อาจทำให้เกิดการเสียดสีของเหล็กปากกับปากของม้าได้ง่ายกว่า วัสดุชนิดเปียก (Wet Mouth) เช่น ทองแดง และ เหล็กหวาน เป็นต้น


Stainless Eggbut Snaffle Bit

2. ทองแดง (Copper) ลักษณะเด่นของทองแดง คือมีรสชาติอมเปรี้ยว เป็นเหล็กชนิดเปียก (Wet Mouth) เมื่อใส่เข้าไปในปากม้าแล้วจะกระตุ้นให้ต่อมน้ำลายม้า
หลั่งน้ำลายออกมา ช่วยเพิ่มการหล่อลื่นในปากม้า ลดการเสียดสีระหว่างปากม้ากับเหล็กปากม้าส่งผลให้ม้าเชื่อฟังคำสั่งมากขึ้น ม้าส่วนมากจะชอบรสชาดของทองแดง
ทองแดงไม่นิยมนำมาทำเป็นเหล็กปากม้าทั้งชิ้น แต่นิยมนำมาผสมกับโลหะอื่นเป็น ทองแดงผสม (Copper Alloy) หรือนำมาทำเป็นแค่ชิ้นส่วน บางชิ้นของเหล็กปากม้า
เช่น ลูกอมทองแดง (Copper Lozenge), ลูกกลิ้งทองแดง (Copper Roller) และประดับทองแดงเป็นเส้นสลับกับวัสดุอืน (Copper Inlays) เป็นต้น

Loose Ring Snaffle - Double Jointed with Copper Lozenge (ลูกอมทองแดง)	Fullcheek Snaffle - Double Joุinted Mouth with Copper Roller (ลูกกลิ้งทองแดง)	Western Curb Bit - Jointed Mouth with Sweet Iron and Copper Inlays (เส้นทองแดงสลับเหล็กหวาน)

3. นิกเกิล (Nickel Plated) นิยมนำมาเคลือบโลหะชนิดอื่น เช่นเหล็ก เพื่อป้องกันสนิม แต่ต้องระมัดระวังในการดูแลรักษา เพราะถ้าตกพื้นหรือกระแทกจะทำให้นิกเกิล
ที่เคลือบหลุดร่อนออกและทำให้เหล็กที่อยู่ด้านในเกิดสนิมได้ เหล็กที่ชุบนิกเกิลมีราคาถูกและมีความเงางามมากกว่าสเตนเลสแต่ม้าส่วนใหญ่มักจะไม่ชอบรสชาด
และไม่ยอมใส่เหล็กปากนิกเกิล


Loose Ring Snaffle with Nickel Plated

4. เหล็กหวาน (Sweet Iron) เหล็กหวานเป็นเหล็กชนิดเหนียวและเปียก  มีลักษณะเด่นคือ สนิมที่เกิดขึ้นจะมีรสหวานและไม่เป็นอันตราย ปลอดภัยเมื่ออยู่ในร่างกาย
ของสัตว์รวมถึงม้า นิยมใช้กันอย่างแพร่หลายในต่างประเทศ เหล็กหวานมีราคาค่อนข้างสูงและต้องมีการดูแลรักษาอย่างสม่ำเสมอต้องมีการทำความสะอาดสนิมเก่า
ออกไปเพื่อให้สนิมใหม่ได้สร้างขึ้นมาแทน อ่านข้อมูลเกี่ยวกับเหล็กหวานเพิ่มเติมในหัวข้อ "เหล็กหวานคืออะไร"

Western Curb Bit - Jointed Mouth with
Sweet Iron Mouth and Copper Inlays

5. ยาง (Rubber) แบ่งเป็น 2 ประเภทคือ อย่างนุ่ม (Soft) และอย่างแข็ง (Hardened or Vulcanized) ยางเป็นวัสดุ ที่มีความยืดหยุ่นและสามารถดัดโค้งได้ 
มีความทนทานพอสมควร เมื่อใช้ไปนานๆจะเกิดการสึกกร่อนอันเนื่องจากการเคี้ยวของม้า ยางมีส่วนประกอบหลักคือกำมะถัน จึงมีกลิ่นและรสชาติที่ม้าไม่ชอบ

Pelham Bit - Mullen Mouth with Rubber

6. วัสดุสังเคราะห์ (Synthetic) วัสดุสังเคราะห์ เช่น พลาสติก เป็นวัสุที่น้ำหนักเบา แข็งแรง ทำความสะอาดได้ง่าย และสามารถเติมรสชาดที่ม้าชอบได้ เช่น รสแอปเปิ้ล มินท์
แครอท และอบเชย เป็นต้น วัสดุสังเคราะห์นี้จัดเป็นเหล็กชนิดเปียก (Wet Mouth) เพราะรสชาติที่สังเคราะห์จะช่วยกระตุ้นให้ม้าหลั่งน้ำลายออกมามาก ม้าส่วนมากจะชอบเหล็กปากที่ทำมาจากวัสดุ ุสังเคราะห์นี้ แต่มี  การสึกกร่อนง่าย เพราะว่าม้าจะชอบเคี้ยวเหล็กปากประเภทนี้

Gag Snaffle Bit - Straight Mouth with Apple Flavor

7. อลูมิเนียม (Aluminium) ข้อดีของอลูมิเนียม คือมีน้ำหนักเบาเมื่อเทียบกับวัสดุอื่นๆ ดูแลรักษาง่าย ราคาถูก แต่จะมีความแข็งแรงทนทานน้อย เป็นเหล็กชนิดแห้งและรสชาติไม่ดี


Aluminium Curb Bit - Jointed Mouth

นอกจากวัสดุที่กล่าวมาแล้วก็ยังมีวัสดุอื่นๆที่นำมาทำเช่นกัน แต่ไม่ค่อยแพร่หลาย อาจจะเนื่องจากมีราคาสูงเหมาะกับการใช้งานเฉพาะอย่าง เช่น ไททาเนียม น้ำหนักเบา ทนทาน เหมาะกับม้าแข่ง หรือ gloden brass ที่มีสีทองสวยงาม นิยมใช้ในม้าประกวดหรือการโชว์ม้า เป็นต้น สุดท้ายแล้วการเลือกใช้เหล็กปากม้าก็ขึ้นอยู่กับ
ความชอบของม้าที่เราขี่เป็นหลัก ซึ่งผู้ขี่ต้องคอยสังเกตุถึงพฤติกรรมม้าอย่างใกล้ชิดว่าม้าชอบหรือไม่ชอบวัสดุของเหล็กปากม้าเหล่านั้นอย่างไร เปรียบได้การกับลูกอมที่เราชอบ เราก็สามารถอมได้จนหมดอย่างสบาย แต่ถ้าหากให้เราต้องอมยาที่มีรสชาดที่เราไม่ชอบ เราก็คงต้องพยายามที่จะหาทางคายมันออก และไม่มีความสุขตราบที่ยานั้นยังอยู่ในปาก ม้าก็เช่นเดียวกันถ้าม้าชอบวัสดุนั้นๆ ม้าก็จะเชื่อฟัง และมีสุขภาพที่ดีเช่นกัน

แหล่งอ้างอิง
- Henderson, C 2008, Horse Tack Bible: Material World, pp.40,  KHL Printing Co. Pte Ltd, Singapore
- Horse Bit Materials: Metal, Rubber and Plastic Materials Used to Make Horse Bits, by Katherine Blocksdorf, http://horses.about.com/od/bitsexplained/tp/horse_bit_materials.htm
- Mcbane S. 2002, The Essential Book of Horse Tack & Epuipment, pp.103, Dai Nippon, Devon, UK 

เหล็กหวาน (Sweet Iron) คืออะไร

เหล็กหวานคือเหล็กที่มีคาร์บอนเป็นองค์ประกอบสูง ผ่านกระบวนการพิเศษที่เรียกว่า Cold Rolling และ Work Hardening ทำให้มีคุณสมบัติต่างไปจากเหล็กปกติ คือมีความแข็งสูงในขณะที่ให้ความรู้สึกนุ่มนวล ไม่แข็งกระด้างเหมือนสเตนเลสหรือเหล็กทั่วไปเมื่ออยู่ในปากของม้า 
เหล็กหวาน ได้ถูกออกแบบมาให้ทำปฏิกิริยากับอากาศและน้ำลายของม้าอย่างรวดเร็วเกิดเป็นสนิมที่มีสีคล้าย จันทร์เทศ (Nutmeg-Coloured) และสนิมที่เกิดขึ้นนี้ ี้จะมีคุณสมบัติพิเศษต่างจากสนิมของเหล็กทั่วไป คือจะมีรสชาติหวาน ช่วยกระตุ้นให้ม้าหลั่งน้ำลายและลดการเสียดสีของผนังด้านในปากของม้ากับเหล็กปาก ปลอดภัยเมื่อใส่ไว้ในปากม้าหรือเมื่อถูกกลืนเข้าไปในร่างกาย  ดังนั้นเหล็กปากในส่วนที่อยู่ด้านในของปากม้า (Mouthpiece) จึงนิยมผลิตจากเหล็กหวาน เนื่องจากช่วยให้ม้ายอมรับเหล็กปากและเชื่อฟังคำสั่งได้ดี

แหล่งอ้างอิง
- Henderson, C. 2008, Horse Tack Bible: Material World, pp.40,  KHL Printing, Singapore
- Hill, C. 2006, Sweet Iron Bits, www.horsekeeping.com . Accessed August 16, 2011  
- Mcbane S. 2002, The Essential Book of Horse Tack & Epuipment, pp.103, Dai Nippon, Devon, UK